دسترسی سریع
حرم امام رضا (ع) خونه ی امید خیلی از مردمه، خونه ای که صاحبش امام رئوف شعیانه و همه از کل ایران برای زیات امام هشتم خودشون رو به این حرم مطهر می رسونن. میدونی وقتی اسم امام رضا (ع) میاد، تو دل خیلی از ماها یه حس خاصی درست میشه، حسی که واقعا بیان کردنش با واژه‌ها سخته. یه ترکیبی شاید باشه از اشتیاق دیدن، احترام، عشق و علاقه. حالا این ترکیب شاید توی آدم‌های مختلف متفاوت باشه ولی چیزی که من دیدم، چه بین کسایی که آدم‌های معتقدی هستن که چه کسایی که زیاد اهل مسائل دینی نیستند، اینه که همه یه محبت خاصی به امام رضا (ع) دارن و همه هم دلشون میخواد حتی شده برای یکبار، به زیارت حرم شاه خراسان برن.
میدونی اصن همه ما مشهد رو با اسم امام رضا (ع) می‌شناسیم. به تاریخچه خود شهر مشهد هم که نگاه میکنی متوجه میشی که این شهر تا قبل از شهادت امام رضا تنها یه روستای کوچیک بوده که هیچ توجه خاصی هم بهش نمی‌شده و در زمان‌های قدیم، منطقه خراسان شهر توس بوده که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده. اما وجود پیکر مبارک امام هشتم، به این منطقه کوچیک برکتی میبخشه که امروزه جزو بزرگ‌ترین کلان شهرهای ایران به حساب می‌آید و شهرتی جهانی داره.
خود واژه مشهد هم به معنی محل شهود و محل شهادته و این خودش نشونی هست که میگه این شهر واقعا حول محور امام رضا (ع) شکل گرفته.
مختصری از زندگی امام
ابو الحسن علی بن موسی(ع) مقلب به امام رضا (ع) هشتمین امام شعیانه. امام رضا(ع) طبق منابع موجود (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶) تو یازدهم ذی القعده سال ۱۴۸ هـ. ق، تو مدینه متولد شده. نام مبارکش «علی» و کنیۀ‌ش «ابوالحسن» است. القاب امام هم رضا، صابر، فاضل، قره اعین المؤمنین و… ست.
پدر بزرگوارش، امام موسی کاظم(ع) امام هفتم شیعیان بوده که تو سال ۱۸۳ ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت می رسه. نام مادر گرامیش هم نجمه بوده. همسر امام ام حبیبه بوده، هرچند مادر امام جواد (ع) سبیکه، کنیز امام بوده.
امام رضا (ع) در ۲۰ سال یعنی (۱۷ سال در مدینه و ۳ سال آخر در خراسان امامت و رهبری مردم را بر عهده داشته. این امام در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ هجری به خراسان مهاجرت کرده و تقریبا در سال های ۲۰۲ یا ۲۰۳ ای امام توسط مامون عباسی به شهادت رسیده.
تاریخچه حرم امام رضا (ع)
خب داستان حرم امام از سال ۲۰۰ هجری قمری شروع میشه. توی تاریخ اومده که بعد از کشته شدن امین توسط برادرش مامون عباسی، شیعیان در مناطق مخنلف حکومت عباسی دست به قیام زدن.
این شد که مامون به فکر افتاد تا ظاهر حکومت خودش رو عوض کنه و کاری کنه که حمایت شیعیان رو به سمت خودش جلب کنه. همین میشه که توی سال ۲۰۰ هجری قمری امام رضا (ع) رو به مرو پایتخت خودش احضار میکنه تا ایشون رو ولیعهد خودش بکنه.
امام با شنیدن ماجرا اول مخالفت میکنه منتها بعد از سمت مامون مجبور میشه و از مدینه به سمت مرو هجرت میکنه. در طول مسیر اتفاقات مختلفی برای کاروان امام رضا (ع) رخ میده. از مریضی امام رضا توی اهواز گرفته تا سخن‌رانی در نیشابور و نقل حدیث سلسله الذهب.
بعد از حرکت از سمت نیشابور به مرو امام رضا در سرخس مدتی زندانی میشه که دلیلش این بوده که عباسیان فکر میکردند امام رضا قصد شورش و بر هم زدن حکومت رو داره منتها سوتفاهم حل میشه و در نهایت امام رضا (ع) به مرو میرسه و اونجا هم بعد از اجبار مامون به مقام ولیعهدی مامون در میاد.
وضعیت مامون در حوزه حکومت داری یکم ناجور بوده و دشمن زیادی داشته و عرب‌ها توی نقطه‌‌های مختلف بر علیه‌اش قیام میکردن و در نهایت هم در بغداد عملا اون رو از حکومت عزل میکنن و یه خلیفه جدید برای خودشون انتخاب میکنن.
با اینکار مامون یه سپاه بزرگ جمع میکنه که به بغداد حمله کنه و حکومت خودش رو دوباره پس بگیره. توی همین مسیر لشکر کشی امام رضا رو مسموم میکنه و به شهادت میرسونه و در روستایی به اسم سناباد پیکر پاک ایشون رو دفن میکنه. کم کم این نقطه به خاطر وجود پاک امام رضا (ع) محل حضور شیعیان حضرت میشه و شهری بزرگ در اطراف حرم ایشون توسعه پیدا میکنه که همه ما امروزه به اسم مشهد میشناسیمش.
نمایش حرم مطهر روی نقشه گوگل مسیریابی حرم مطهر با گوگلنگاهی به حرم امام رضا (ع)
مساحت و نقشه حرم
حرم امام رضا(ع) هر جوری که بهش نگاه کنی واقعا بزرگه و آدم اگه آشنا نباشه به راحتی میتونه توش گم شه! (حداقل من که بچه بودم صدباری توش گم شدم!)
مساحت حرم امام رضا بیش از یک میلیون متر مربعه و حدودا ۷۰۰ هزار نفر گنجایش داره! همینطور که میبینی این حرم واقعا باشکوهه و با توی ساختنش واقعا سلیقه به خرج شده. معماری فوق العاده جذاب، طلاکاری‌های هنری، کاشی کاری‌های چشم نواز و… همه و همه حال و هوای خاصی رو به این حرم بخشیده.
حرم امام رضا فقط و فقط منحصر به خود مقبره نمیشه و مجموعه‌های مختلفی کنار اون قرار گرفته و از همه نظر تکمیلش کرده.
حرم امام رضا تا قبل از انقلاب اسلامی ابعاد خیلی کمتری داشته و فقط شامل دو صحن بوده اما بعد از انقلاب این مجموعه توسعه پیدا کرده و به چیزی که امروز میبینی تبدیل شده.
جالبه که بدونی حرم حضرت رضا (ع) تو سال ۱۳۱۰ به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده.
خب بیا تا بریم و به تک تک صحن‌های حرم یه سری بزنیم و باهاشون آشنا بشیم.
نقاره خونه
صحن های حرم امام رضا (ع)
حرم امام رضا در مجموع نه تا صحن داره به نام‌های صحن انقلاب اسلامی( صحن کهنه یا صحن عتیق هم بهش میگن)، صحن آزادی( صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت که هر کدومش برای خودش جذابیت خاص خودش رو داره، بعضی‌هاش از زمان‌های خیلی قدیم ساخته شده و بعضی‌ها هم توی همین سال‌های اخیر به اتمام رسیده.
صحن که مشخصه چیه! همون حیاط بزرگی که جلوی حرم قرار گرفته رو صحن میگن اما بست جایی بوده که از اونجا به بعد افراد خارجی و غیر مسلمون نمیتونستن رد بشن و یه جورایی حرمت داشته!
رواق همون فضا‌های مسقف داخل ساختمان حرم به حساب میاد.
صحن انقلاب
صحن عتیق یا همون انقلاب، قدیمیترین صحن حرم امام رضا به حساب میاد و صفای خاصی داره. مساحت این صحن حدودا ۶۸۰۰ متره و توی بخش شمالی حرم مطهر قرار گرفته. این صحن داستان‌های تاریخی زیادی رو به چشم خودش دیده و اتفاقات بزرگی داخلش رخ داده.
صحن عتیق اولین بار توی دوره تیموریان ساخته شد منتها نه به عظمتی که الان داره. توی دوره صفویان پادشاهان اون دوره تصمیم میگیرن صحن عتیق رو گسترش بدن، به همین خاطر به تقارن صحنی که تیموریان ساخته بودن، صحن عتیق رو گسترش میدن.
صحن عتیق چهارتا ایوان داره به اسم ایوان طلای نادری که در جنوب اون قرار گرفته، ایوان عباسی که در شماله، ایوان ساعت در غرب و ایوان نقاره خانه در شرق.
ایوان طلای نادری، قدیمی ترین ایوان صحن عتیق یا همون انقلاب به حساب میاد. اما ایوان عباسی هم از نظر معاری واقعا یک شاهکاره به تمام معناست. ایوان ساعت که در بخش غربی صحن عتیق قرار گرفته به بسط شیخ طوسی راه داره و به باب طوس هم معروفه. ایوان نقاره خانه که همینطور که بالاتر گفتم توی شرق صحن عتیق قرار گرفته. این ایوان که به بسط شیخ حر عاملی راه داره به باب حرم هم مشهوره.
روی این ایوان هم خطاطی‌هایی از سوره نور و مزمل به چشم میخوره که زیبایی چشم نوازی رو به ایوان بخشیده.
- پنجره فولاد: پنجره ی سمت چپ ایوان نادری و توی نقطه‌ای که مشرف به ضریح مطهر امام هست نصب شد تا افراد بتونن از این نقطه زیارت کنن و زیارت نامه حضرت بخونن. اسم این پنجره از اون جهت که از فولاد بوده به پنجره فولاد مشهور شده.
- نقاره خونه: نقارخانه صحن حرم امام رضا (ع) توی طبقه دوم ایوان شرقی قرار داره و توی طبقه اولش هم ابزار آلات مربوط به نقاره نوازی نگهداری میشه.
- ساعت بزرگ صحن اتقلاب: توی سال ۱۳۳۳ فردی به اسم عبد الحسن معاون نذر میکنه که برای شفای بیماریش یه ساعت از آلمان بخره و به حرم اقا امام رضا (ع) اهدا کنه. این ساعت که توی صحن انقلاب هست همون ساعته که ایشون از آلمان خریداری کردن و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب هم نصب کردن. قبل از این ساعت هم یه ساعت دیگه اینجا قرار داشته که به صحن آزادی منتقل میشه.
- سقاخانه نادری: اگه دقت کنی درست وسط صحن عتیق یه سقاخونه هست که نمای خیلی زیبایی هم داره. این سقاخونه که به صورت یکپارچه از سنگ تراشیده شده به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه شده و از هرات به شهر مشهد منتقل شده. این سقاخونه توی سال ۱۳۴۵ مرمت شده.
صحن جمهوری اسلامی
صحن آزادی
صحن آزادی که به صحن نو هم مشهوره، بزرگ‌ترین صحن‌های حرم امام رضا به حساب میاد که مساحت اون حدودا ۴۴۰۰ متر مربعست. این صحن بعد از انقلاب به صحن آزادی تغییر نام داده. صحن نو یا همون آزادی از سمت شرق حرم امام رضا (ع) در پایین پای مبارک حضرت قرار گرفته و از سمت غرب هم به روضه منوره متصله.
- ایوان طلای ناصری: این ایوان زیبا به این دلیل به ناصری معروف شده چون طلاکاری اون در زمان ناصرالدین شاه انجام شده. ایوان طلای ناصری توی بخش غربی صحن آزادی قرار گرفته و واقعا جزو زیباترین ایوان‌های صحن به حساب میاد. ایوان طلای ناصری هم اکنون به بانوان اختصاص داده شده.
- ایوان ساعت یا ایوان جنوبی صحن نو: ساعتی که توی این صحن قرار گرفته از طرف مظفرالدین شاه بوده و تا سال‌ها روی ایوان ساعت صحن انقلاب نصب بوده. صدای این ساعت به قدری بلند هست که در زمان‌های قدیم، صدای زنگش توی محله‌های مشهد قابل شنیدن بوده.
دو تا ایوان دیگه هم توی صحن آزادی قرار داره به اسم‌های باب السلام و ایوان تلگرافخانه که تو زمان پهلوی توجه ویژه‌ای برای بازسازی اون ها صورت گرفته.
صحن امام خمینی یا صحن بعثت
بعد از صحن عتیق و صحن آزادی، صحن امام خمینی قدیمیترین صحن حرم مطهر امام رضا (ع) به حساب میاد. این صحن تو زمان پهلوی ساخته شد و قبل از اینکه تبدیل به بخشی از حرم امام رضا بشه شامل یه سری مغازه کهنه و قدیمی بود به نام تیمچه پایین پا و یه مدرسه نیمه مخروبه به اسم مدرسه سعد الدین. در دوران پهلوی این محله‌ها خریداری میشن و به مجموعه حرم مطهر اضافه میشن.
این صحن تا قبل از سال ۱۳۵۳ یه سری ساختمون تو دلت خودش داشت که شامل موزه و کتابخونه میشد اما توی همون سال خراب شد تا فضاش به صحن اضافه بشه و وسعت صحن امام خمینی به ۱۰ هزار متر مربع برسه. توی سال ۱۳۸۱ به خاطر اینکه جمعیت زائرهای حرم امام رضا خیلی زیاد شده بود تصمیم میگیرن که یه فضلی سرپوشیده درست کنن تا مردم احساس رفاه بیشتری داشته باشن. همین میشه که صحن تغییر کاربری میده و مسقف میشده و اسمش هم میشه رواق امام خمینی.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی با ۱۱۷۵۸۴ متر مربع بزرگ‌ترین صحن حرم امام رضا (ع) به حساب میاد که میزبان مراسمات مختلفی هم هست. این صحن توی سال ۱۳۸۱ تاسیس شده و گنجایش ۷۰ هزار نفری داره. سه تا ایوان هم داره به اسم‌های ولی عصر و باب الکوثر و باب الغدیر که هر کدومشون برای خودشون گلدسته‌های مرتفعی دارن.
صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی در سال ۱۳۶۸ درست شده و ۷۲۹۲ متر مربع به مساحت حرم مطهر امام رضا (ع) اضافه کرده. دو تا مناره طلا روی ایوان‌های شمالی و جنوبی خودش داره و همینطور سقاخونه و پنجره‌ای برای زیارت حضرت.
رواق های حرم
صحن قدس
این صحن نسبت به بقیه صحن‌ها مساحت کمتری داره و یکی از صحن‌های کوچیک حرم رضوی به حساب میاد. این صحن توی سال ۱۳۷۳ با مساحت ۲۵۳۰ متر ساخته شده و بین مسجد گوهرشاد و صحن موزه امام خمینی قرار گرفته.
سقاخونه صحن قدس هم یه سقاخونه خاص به حساب میاد چون الگو برداری شده از قبه الصخره در بیت المقدسه، البته در ابعاد کوچیک‌تر!
صحن هدایت
صحن هدایت یه صحن تازه تاسیس و کوچیکه که توی شمال شرق آستان مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته. این صحن شامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی،دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرا میشه.
صحن غدیر
صحن غدیر محلی هست که از طریق اون میتونی به مجتمع تجاری خدماتی غدیر دسترسی داشته باشی. معماری این صحن با توجه به اسمش حال هوایی از غدیر خم رو داره و خطبه غدیر و نام حضرت علی (ع) توی بخش بخش به چشم میخوره. این صحن ۱۴۴۵۳ متر مساحب داره و توی بخش جنوب غربی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته.
صحن کوثر
این صحن زیبا در بخش شمال شرق حرم رضوی قرار گرفته و از جهت‌های مختلف به صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی و صحن آزادی راه داره. مساحت صحن کوثر هم حدوده ۱۵۶۵۰ متر مربعه.
گنبد طلا
رواقهای حرم امام رضا (ع)
حرم مطهر امام رضا (ع) در مجموع ۲۷ تا رواق داره. که هر کدومش هم مخصوص یه کار خاصیه! اگه بخوام تک تک این رواق‌ها رو نام ببریم لیست زیر دست میشه:
رواق دارالحفاظ-رواق دارلسیاده-رواق گنبد حاتم خانی-رواق گنبد الله وردیخان- رواق توحید خانه- رواق دارالفیض- رواق دارالشکر- رواق دارالضیافه- رواق دارلسعاده- رواق دارالسلام- رواق دارالسرور- رواق دارالعزه- رواق دار الاجبه- رواق دارالهدایه- رواق دارالرحمه- رواق دارالحکمه- رواق دارالحجه- رواق امام خمینی- رواق دارالمرحمه- روق دارالکرامه- رواق غدیر- رواق کوثر- رواق دار القرآن – رواق حضرت معصومه (س) و حضرت زهرا (س).
دو تا رواق دیگه هم به این مجوعه اضافه میشن که زیر بستی به حساب میان که رواق شیخ حر عامل و شیخ طوسی هستند. در مجموعه همه این رواق‌ها روی هم حدودا ۵۷ هزار متر مربع مساحت دارند.
- رواق امام خمینی با ۹ هزار متر مربع وسعت بزرگ‌ترین رواق حرم امام رضا (ع) به حساب میاد و مخصوص برگزاری مراسم‌های مذهبی و سیاسی و اجتماعیه! مثلا نماز جمعه ست.
- رواق شیخ طوسی مخصوص برگزاری مراسم عقد برای عاشقانی هست که دوست دارن زندگی مشترک خودشون رو در کنارم حرم مطهر آقا امام رضا (ع) شروع کنن.
- رواق دارالحفاظ قدیمیترین رواق این مجموعه‌ست، که مختص قرائت قرآنه و از نظر معماری واقعا چشم نوازه.
- رواق دارالمرحمه هم جدیدترین رواق حرم مطهر رضوی به حساب میاد که توی سال ۱۳۹۲ به مجموعه حرم اضافه شده.
- رواق دارالاجابه بری: این رواق توی زیرزمین حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر امام رضا، نزدیکترین مکان به مرقد مقدس امام مهربانی به حساب میاد. در زاویه شرقی این رواق هم یه هشتی با پنجره نقره و سقفی به شکل نیم گنبد تعبیه شده که به سرداب حرم رضوی متصل میشه.
- رواق توحید: بین پنجره فولاد و ضریح مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته
- رواق گنبد الله وردی خان: هم یه رواق کوچیکه که توسط الله وردی خان گرجی، بانی پل الله وری خان اصفهان ساخته شده.
- رواقهای دارالعباده: شیخ بهایی، دارالزهد، دار الاجابه، دارالرحمه، دارالحجه، کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی همه رواقهای خانوادگی هستن و اینا امکان برات مهیا شده که با خانواده بشینی و از حالت معنوی حرم مطهر رضوی نهایت استفاده رو ببری.
- رواق دارالکرامه: مخصوص خادمان حرم مطهر به حساب میاد.
گنبد طلا و گلدسته و ضریح حرم امام
گنبدطلا در جریان تعمیرات دوره سلجوقیان برپا میشه که دستورش توسط وزیر سلطان سنجر سلجوقی صادر شده. این گنبد هنوز که هنوزه بر حرم رضوی قرار داره و به عنوان سقف روضه منوره استفاده میشه. یعنی میتونم بگم عمر این گنبد حدودا بالای هزار ساله!
طلاکاری گبند، تو زمان شاه طهماسب صفوی صورت میگیره اما بعد متاسفانه توسط ازبک‌ها مورد تارج قرار میگیره. بعد از اون مجددا شاه عباس با خشت طلا به مرمت گنبد میپردازه. جالبه که بدونی شرح این ماجرا روی کتیبه‌ای دور خود گنبد نوشته شده.
بعد از اون توی سال ۱۰۸۴ یه زلزله بزرگ توی مشهد میاد و آسیب‌های زیادی رو به گنبد وارد میکنه. این اتفاق که هفتاد سال بعد از مرمت شاه عباس اتفاق میفته شاه سلیمان صفوی رو مجددا دست به کار میکنه که گنبد رو مرمت کنه و مجددا گنبد طلاکاری میشه.
گلدسته های حرم امام رضا (ع)
توی سال ۱۲۹۱ یکبار دیگه به خاطر حمله روس‌ها گنبد دچار آسیب جدیی میشه. ( راجع به این حمله جلوتر صحبت میکنم) وظیفه مرمت این بی احترامی رو دولت پهلوی به عهده میگیره و گنبد رو تعمیر میکنه.
توی سال ۱۳۵۸ به دلیل گذشت زمان خشت‌های مورد استفاده توی گنبد تقریبا فرسوده شده بودند به همین علت مسئولان آستان قدس رضوی گنبد رو با ورقه‌های مسی و با روکش طلا مرمت میکنن. این ورقه‌ها که از نظر مقاومت و ضخامت خیلی بهتر از خشت‌ها بودن تا به امروز پا برجا هستن.
گلدسته های حرم امام رضا (ع) در کل ۱۲تا هستن که دو تاش مربوط به مسجد گوهرشاده، دوتای دیگه اش که مناره‌های طلاکاری شده هستن توی صحن انقلابن و دو تا مناره دیگه مربوط به صحن جمهوری اسلامی که معماری و تزیین این مناره‌های ترکیبی از طلاکاری و کاشی کاری هست. ۴ تا مناره دیگه هم توی ضلع‌های شرقی و غربی صحن جامع رضوی قرار دارند و در نهایت دو تا مناره ۷۰ متری که بزرگ‌ترین مناره‌های حرم مطهر به حساب میان توی ضلع قبله‌ی صحن جامع قرار گرفتن. از بین مناره‌های حرم مطهر امام رضا (ع) مناره‌ای که در صحن انقلاب قرار گرفته از اهمیت خاصی برخورده.
در بین گلدسته‌‌هایی که نام بردم، مناره کنار گنبد قدیمیترین مناره حرم رضوی به حساب میان. بر اساس مستندات تاریخی، دو تا از این مناره‌ها از همه قدیمی‌تر هستند یکی همونی که کنار گبند هست یعنی توی بخش جنوبی صحن انقلاب و دیگری هم توی شمال صحن بالای ایوان عباسی.
ضریح امام رضا(ع) تقریبا ۱۷/۵ متر مربعش به ضریح امام رضا تعلق گرفته. برای رسیدن به حرم باید از صفه‌ها بگذری. ضریح فعلی که توی حرم امام رضا (ع) قرار گرفته اثر استاد بزرگ محمد فرشجیان هست که توی سال ۱۳۷۹ نصب شده.
این ضریح یه شاهکار به تمام معناست و ظرافت های خاص خودش رو داره. برای درست کردن ضریح از هنرمندان بسیاری کمک گرفته شده و حاصل تلاش شبانه روزی اون ها به حساب میاد.
روی ضریح دو سوره یس و هل اتی نوشته شده به نحوی که روی هر چهار راس ضریح به کلمه مبارک الله میرسیم. نکته جالب‌تر اینه که توی طراحی ضریح یه نیم نگاهی هم به یکی از لقب‌های امام رضا (ع) شده و از گل افتاب گردان به نشانه خورشید استفاده شده. شاید از بپرسی کدوم لقب امام رضا دقیقا؟ این نماد از روی لقب شمش الشموس امام رضا (ع) گرفته شده. اما خب همینطور که گفتم این ضریح سال ۱۳۷۹ نصب شده پس قبل از اون ضریح‌های دیگه ای قرار داشتن که عوض شدن.
اولین ضریح که از جنس چوب بوده و با طلا و نقره تزیین شده بوده توی زمان شاه طهماسب روی مرقد مطهر نصب میشه. اگه الان دنبال دیدن این ضریح باشی میتونی اون رو توی موزه مرکزی آستان قدس رضوی پیدا کنی.
ضریح دوم که به ضریح نگین نشان نادری هم معروفه توسط نوه نادرشاه بر روی مزار امام قرار میگیره. این ضریح تا سال‌های طولانی مورد استفاده قرار میگرفت و تا سال ۱۳۷۹ هجری هم پا برجا بود و روش ضریح‌های دیگه ای قرار داده بودن اما بعدش به سرداب منقل شد و روی مرقد حضرت نصب شد.
ضریح امام رضا
ضریح سوم یه سازه فولادی با سقف شیرونی بود که یه طوق طلایی هم داشت. این ضریح تو زمان قاجارها ساخته شد. ضریح توی سال ۱۳۳۸ با ضریح چهار عوض شد و راهی موزه آستان رضوی شد.
ضریح چهارم یه ضریح خاص بود که به ضریح شیر و شکر یا ضریح طلا و نقره معروف بود. همینطور که گفتم این ضریح روی ضریح نگین نشان نادری قرار گرفته بود و از ۱۴ تا محراب به نشانه ۱۴ معصوم ساخته شده بود و هر کدوم از این محراب ها مزین به اسم یکی از معصومین بود. این ضریح که هفت تن هم وزن داشت حدودا ۴۰ سال بر مرقد امام رضا قرار داشت تا بلاخره جای خودش رو به ضریح پنجم داد و راهی موزه شد.
ساخت ضریح پنجم ۷ سال طول کشید و در نهایت با حضور مقام معظم رهبری توی ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ نصب شد.
مساجد حرم امام رضا (ع)
معرفی بخش‌های مختلف خود حرم امام رضا تموم شد. حالا نوبتی هم اگه باشه نوبت مساجد حرم رضوی هست. حرم امام رضا دو تا دونه مسجد داره یکی مسجد گوهرشاد یکی هم مسجد بالاسر حضرت.
مسجد گوهر شاد توی بخش جنوبی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته و جزو قدیمیترین بناهای موجود در حرم میشه. مسجد از سمت شمال به رواق دارلسیاده و درالحفاظ متصله و از جنوب هم به صحن قدرس. در قسمت شرقی هم به رواق امام خمینی متصل شده و در غرب هم به بست شیخ بهایی.
مسجد بالاسر حضرت قدمتی هزار ساله داره و در بین روضه منوره و دارالسیاده قرار گرفته. این مسجد درست بالای سر حضرت امام رضا (ع) قرار گرفته البته از اسم مسجد هم این موضوع کاملا روشنه. مسجد بالا سر اولین بنایی هست که بعد از روضه منوره در زمان غزنویان ساخته شده و بالای هزار سال قدمت داره. بانی مسجد بالاسر، ابوالحسن عراقی بوده که از بزرگان معروف دوره خودش به حساب میومده. از این شخص به عنوان دبیر هم یاد میکنن.
مسجد گوهرشاد
سایر بخش های حرم امام رضا (ع)
- موزه گنجینه نفایس: اولین موزه‌ای که میخوام بررسی کنم موزه‌ای هست که توی اون پر شده از هدیه‌های ارزشمند و نسخه‌‌های گرانبهایی از قرآن کریم.
- موزه مرکزی: دومین موزه‌ای که قصد معرفیش رو دارم موزه مرکزی هست. این موزه چهار طبقه داره و آثار بسیار ارزشمند و گرانبهایی رو تو دل خودش جا داره.
- موزه مردم شناسی: مزوه مردم شناسی قبل از اینکه تبدیل به موزه بشه یه گرمابه بوده که در زمان حکومت شاه عباس صفوی وقف میشه و به حرم اضافه میشه. پس از بازسازی و مرمتی که روش صورت میگیره توی سال ۱۳۸۵ تبدیل به موزه میشه. این موزه کنار مقبره‌ی امیر ملک شاه در بخش جنوب غربی حرم مطهر رضوی قرار داره. از اونجا که خود بنای موزه قدیمی هست، علاوه بر اشیاه داخلش ساختمان هم مورد توجه عموم بازدیدکننده‌ها قرار گرفته شده.
- موزه فرش: آخرین موزه‌ای که توی حرم مطهر رضوی قرار داره موزه فرش هست که اولین کلکسیون تخصصی فرض و منسوجات به حساب میاد. این موزه اولش توی ساختمون گنجینه قرآن و نفایس شروع به کار میکنه ولی توی سال ۱۳۹۰ به ساختمون فعلی منتقل میشه. در حال حاضر حدود ۱۰۰ تخته قالی و قالیچه گرانبها و تاریخی از عهد صفویه گرفته تا به امروز توی این موزه موجوده. اگه عاشق هنر ایرانی باشی این موزه حسابی میتونه سر کیفت بیاره. برای ورود به این موزه هم مثل موزه‌های قبلی میتونی از صحن کوثر وارد بشی.
- کتابخونه مرکزی آستان قدس رضوی: توی این کتابخونه تو میتونی کتاب‌هایی رو پیدا کنی که مربوط به ۱۲ قرن پیش هستند و همین نشون میده که چه آرشیو غنی و کاملی توی این کتابخونه در دسترست هست. کتابخونه مرکزی حرم جزو فعال‌ترین کتابخونه های ایران به شمار میاد و توی ضلع شمالی بست شیخ طوسی قرار داره.
- کتابخونه مسجد گوهرشاده: این کتابخونه توی سال ۱۳۳۲ در کنار مسجد ساخته شده و مدیریتش هم در دستان آستان قدس رضویه. این کتابخونه یه کتابخونه تخصصی به حساب میاد و کتاب‌های اون بیشتر با موضوع اهل بیت (ع) هست و یکی از مراکز مهم در زمینه نشر فرهنگ اسلامی به حساب میاد. وسعت کتاب خونه حدودا ۱۲۰۰ متر مربع هست و توی بست شیخ بهایی قرار داره.
علاوه بر مواردی که مطرح شد شامل مراکزی مثل بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و داشفاء امام رضا (ع) میشه که خدماتی رو متناسب با موضوع کاری خودشون به مردم و زائران ارائه میدن.
آیا محل دفن امام رضا دقیقا همین جایی هست که امروز میبینم؟
اون چیزی که ما امروزه به عنوان ضریح مطهر آقا امام رضا (ع) میبینیم. روی قبر مطهر قرار داره و قبر ایشون در زیر زمین و در سرداب رضوی قرار گرفته. بالاتر اشاره‌ای به سرداب رضوی داشتم.
اینطور که مشخصه زمانی که امام رضا در سناباد به خاک سپرده شدن در منطقه‌ای دفن شدن که مقداری گود بوده. بعدها بر اثر گذشت زمان باز به عمق گودال بیشتر اضافه شده و به تدریج باعث ایجاد سردابی بر روی مقبره ایشون میشه. این سرداب از بخش شمالی خودش یه راهرو داری که به مضجع شریف میرسه.
مقبره اشخاص معروف در حرم امام
اگه بخوام به مشهورترین کسانی که در این خاک پاک، دفن شدن اشاره کنم میتونم به حاج حسنعلی اصفهانی مشهور به نخودکی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ حر عاملی، علامه محمد تقی جعفری، شیخ جعفر مجتهدی، جاج آخوند تربتی، شیخ طبرسی، شیخ بهایی و شیخ محمد عارف معروف به پیر پالاندوز اشاره کنم.
حوادث حرم مطهر امام رضا (ع)
حرم مطهر در گذشته
حرم مطهر رضوی تا به امروز اتفاقات مختلفی رو به چشم خودش دیده. اتفاقاتی که بعضی‌هاش خوش بودن و جزوی از خاطره ایام خوش مردم شدن و همینطور اتفاقاتی که بوی خون و ظلم ستم میداده.
اگه بخوام از نظر تاریخی پیش برم اولین بار آرامگاه امام رضا (ع) به دستور سبکتین یکی از پادشاهان غزنوی تخریب شد.
این پادشاه ظالم یه بار تصمیم میگیره آرامگاه رو خراب کنه و مردم رو از زیارت امام رضا منع کنه. جالبه که بدونی بعد از این اتفاق پسرش آرامگاه امام رضا رو باز سازی میکنه. ماجرای بازسازی حرم امام رضا هم داستان جالبی داره. نقل کردن که یه شب سلطان محمود غزنوی توی خواب میبینه که پیامبر اکرم (ص) به آرامگاه ویران شده امام رضا (ع) اشاره میکنه و میپرسه تا کی چنین خواهد بود؟ و همین میشه که سلطان محمود بعد از اینکه از خواب بیدار میشه افرادی رو عازم میکنه که دست به کار شن و این بنا رو مجددا بازسازی کنن.
بعد از این بازسازی و توی زمان صفویه، ازبک‌ها به مشهد حمله میکنن. اولین بار عبدالله خان ازبک دستور میده که مردم شهر مشهد رو قتل عام کنن و شهر رو به صورت کامل تارج کنن. نقل شده به حدی این فرد خون میرزه و جنایت میکنه که توی صحن حرم جوی خون راه میفته!
توی سال‌های بعد این اتفاق بار دیگه عبدالمومن خان ازبک به مشهد حمله میکنه و یه بار دیگه مردم مشهد رو قتل عام میکنه و کل گنجینه های آستام مقدس رضوی رو تاراج میکنه.
بعد از این اتفاق خود شاه عباس همراه با شیخ بهایی به مشهد میاد و با کمک معماران و هنرمندان این بنا رو مجددا بازسازی میکنه. ساخته شدن و توسعه صحن عتیق و ایجاد ایوان شمالی و ایوان‌های شرقی و غربی و رواق توحید خانه مربوط به همین زمانه. ( این ماجرای حمله به خراسان توسط ازبک‌ها تقریبا تبدیل به یه تفریح شده بوده که در زمان شاه اسماعیل بساطشون جمع میشه و یه حال اساسی ازشون گرفته میشه و تعداد زیادی هم ازشون کشته میشه!)
بعد از همه این اتفاق‌ها یه زلزله بزرگ توی مشهد رخ میده. این اتفاق توی سال ۱۰۸۴ هجری قمری میفته و دو سوم مشهد تخریب میشده.
شدت زلزله به حدی زیاد بود که ۴۰۰۰ نفر توی این زلزله کشته میشن. گنبد آقا امام رضا و گنبد مسجد گوهر شاد هم از شدت زلزله آسیب‌های جدیی میبینن که در زمان شاه سلیمان صفوی مورد بازسازی قرار میگیرن.
حرم از اون تاریخ به بعد نسبتا اتفاق بدی رو به چشم خودش ندید تا زمان قاجار که دوبار دیگه مورد بی‌حرمتی قرار گرفت.
یکبار توی سال ۱۲۶۳ که فردی به نام حسن خان سالار اعلام کرد که میخواد از حکومت قاجار مستقل بشه!
از اونجایی که استقلال بنیه مالی خوبی میخواد تمام طلاهای حرم رو جمع میکنه و به نام خودش سکه میزنه. منتها خیلی زود بساط این دوست گرامی هم جمع میشه.
سری بعدی هم محرم ۱۳۳۰ قمری بود که روس‌ها مردم و حرم رو به توپ بستن. نمیدونم اسم باغ خونی رو شنیدی یا نه ولی این باغ که یکی از باغ‌های زیبای نزدیک حرم مطهر امام رضا هست جایی بوده که از اون توپ‌ها به سمت حرم شلیک شده.( درباره باغ خونی توی یه مقاله جدا به صورت کامل توضیح دادم که با کلیک کردن روی اسمش میتونی بری و مطالعه‌اش کنی)
شاید برات سوال بشه اصن چرا روس‌ها یهویی دست به همچین جنایتی زدن و این همه آدم رو قتل عام کردن.
جریان از این قرار بوده که مردم به خاطر مخالفت با مخالفان مشروطه خواه توی صحن حرم امام رضا تحصن کرده بودن. روس‌ها هم که همراه گروه مخالف بودن و منافع خودشون رو توی این ماجرا میدیدن مردم رو قتل عام میکنن.
نقل شده که حدودا ۲ ساعت بمب باران حرم حضرت طول میکشه و آسیب جدیی به حرم میرسه بعد از اون هم نظامیان سواره و پیاده وارد صحن مقدس میشن و مردم رو تیرباران میکنن. تا در نهایت تولییت اون زمان آستان قدس رضوی تسلیم میشه و روس‌ها دست نگه میدارن.
روس‌ها هم در ادامه این جنایتشون تمام گنجینه‌ها و ثروت حرم رو به تارج میبرن. خسارت‌های ناشی از این جنایت توی سال ۱۳۳۱ توسط سلطان حسین میرزا نیرالدوله استاندار وقت خراسان مرمت میشه اما هنوز که هنوز هست جای بعضی از گلوله‌ها روی ایوان طلای صحن عتیق به همون صورت حفظ شده.
حادثه بعدی که اونم باز دلخراشه و همه ما توی کتاب‌های تاریخی ازش شنیدیم ماجرای قتل عام مردم توی مسجد گوهرشاده که توسط رضا خان اتفاق افتاد. مردم توی اون روز‌ها که نسبت به قانون کشف حجاب نارضای بودن و بست نشسته بودن توسط نیرو‌های نظامی حکومت رضاشاه تیربارون میشن و تعداد بسیاری کشته و زخمی میشن.
حکومت پهلوی در زمان وقوع انقلاب اسلامی یه بار دیگه مجددا توی صحن حرم مطهر امام رضا (ع) مردم رو به گلوله میبنده که در نتیجه اون تعداد بسیاری زیادی از مردم مجروح و شهید میشن.
بعد از انقلاب هم اوضاع حرم آروم نمیشه و مجددا یه اتفاق ناگوار یگه توی اون رخ میده! توی سال ۱۳۷۳ و توی عاشورای حسینی، بر اثر بمب گذاری توی حرم اقا امام رضا (ع) حدود ۲۷ نفر شهید و ۲۹۰ نفر مجروح میشن.
موزه حرم امام رضا
زیارت مجازی حرم امام رضا
اگه بعد از خوندن این مقاله دلت کشیده که حرم آقا امام رضا (ع) رو از نزدیک ببینی و عرض ادبی کرده باشی دو تا راه داری یا اینکه همین الان بری دنبال یه بلیط سفر به مشهد بگردی و برنامه سفر به مشهد رو تنظیم کنی یا نه از قدرت اینترنت استفاده کنی و به صورت زنده حرم رو تماشا کنی و زیارت کنی.
برای اینکار دو تا سامانه وجود داره. یکی از این سامانه‌ها به صورت سه بعدی حرم مطهر رو بازسازی کرده و میتونی به وسیله اون در حرم وارد بشی و بخش‌های مختلفش رو تماشا کنی و در نهایت زیارت داشتی باشی.
لینک زیارت مجازی حرم مطهر امام رضا (ع)
یه راهکار دیگه هم از طریق پخش زنده حرم مطهر امام رضا (ع) موجوده که به وسیله اون میتونی به تصاویر زنده حرم دسترسی داشته باشی و حتی توی مراسم‌های مختلفی که توی حرم برگزار میشه حضور پیدا کنی.
لینک پخش زنده حرم مطهر امام رضا (ع)
دیگه بستگی به خودت داره که کدوم روش رو برای زیارت بپسندی لینک‌هاش رو برات گذاشتم و دستت بازه که انتخاب کنی.
دیدنیهای نزدیک حرم امام رضا (ع)
خب تا اینجای کار امیدوارم که از مطالعه مقاله لذت برده باشی و اطلاعات خوبی درباره حرم امام رضا دستگیرت شده باشه. شهر مشهد با توجه به اینکه یکی از کلان شهرهای ایران به حساب میاد امکانات رفاهی بسیار عالیی داره و خدمات تفریحی توریستی اون درجه یکه!
هر نوع سلیقه ای که داشته باشی شهر مشهد میتونه برای تو جذاب و سرگرم کننده باشه! یعنی اگه اهل طبیعت باشی هم پارک‌های زیبایی در شهر مشهد ساخته شده که میتونی از وجودشون لذت ببری و هم ییلاق‌های با صفایی داره که بودن داخلشون برای هر گردشگری لذت بخشه! بعضی از این ییلاق‌ها واقعا مثل بهشت میمونن.
بازار رضا مشهد
اولین جایی که به حرم بسیار نزدیکه و مقصد خیلی از خانوم‌ها هم هست بازار رضا مشهده!
این بازار یه بازار سنتی و سرپوشیده هست که توش همه جور چیزی رو میتونی پیدا کنی و اگه قصد داری که برای دوست‌ها و آشناها سوغاتی بخری این بازار شاید جزو بهترین گزینه‌ها باشه. توی این بازار اصلی‌ترین سوغاتی‌های مشهد یعنی زرشک، زعفران، تسبیح و سجاده، مهر و عطر مشهد، انواع فیروزه و سنگ‌های قیمتی و زیور الات متنوع که با سنگ‌های زیبا تزیین شده اند موجوده و به فراوانی پیدا میشه.
بازار رضا فقط و فقط برای خرید کردن نیست این بازار از نظر تاریخی هم حائز اهمیته و معماری بسیار چشم نوازی داره. بازار توی دو طبقه ساخته شده که طبقه همکف مخصوص مغازه هاست و طبقه دوم مربوط به کارگاه‌ها مختلف از جمله چادردوزی، گلدوزی و فیروزه تراشی میشه. این بازار تا میدون هفده شهریور امتداد داره.
مسجد هفتاد و دو تن
وقتی به خیابون خسروی میرسی ابتدای بازار بزرگ مسجدی قرار داره که به اسم مسجد هفتاد و دو تن مشهوره. نقل هست که میگن این مسجد برای اهل سنت ساخته شده. عده ای هم باور دارن که اینجا مقبره غیاث الدین شاه ملک تیموریه.
خود مسجد هفتاد و دو تن از نظر معماری و کاشی کاری واقعا یه اثر هنر به حساب میاد و تماشا کردن این اثر میتونه حسابی سر ذوق بیارتت.
خانه تاریخی داروغه
خانه تاریخی داروغه
خانه داروغه مشهد جزو زیباترین خانه‌های تاریخی مشهد به حساب میادو صاحبش فردی بوده به اسم محمد یوسف خان که آخرین داروغه مشهد به حساب میومده و کار ساخت این خانه در واقع اثر دست معمارهای روسی هست.
معماری خونه واقعا زیبا و خیره کننده هست و وسط حیاطش یه حوض آبی رنگ خوشگل قرار داره. گشتن توی این خونه بعد از زیارت حرم امام رضا (ع) میتونه برات یه تجربه جالب باشه. برای رسیدن به خانه داروغه فقط کافیه از خیابان نواب صفوی به راسته‌ی حوض مسگران برسی تا این خونه زیبا رو تماشا کنی.
خانه تاریخی توکلی
فردی به اسم کشمشیان توی زمان قاجار یه خونه بنا میکنه از نظر زیبایی واقعا زبانزده. بعد از مردگش یه شخص دیگه به اسم حاج توکلی خونه رو خریداری میکنه و طی گذر زمان این خونه تبدیل میشه به یکی از پایگاه‌های میراث فرهنگی در محدوده حرم مطهر آقا امام رضا که دیدن و گردش داخل میتونه حسابی سرگرمت کنه.برای رسیدن به این خونه باید وارد خیابون نواب صفوی بشی و به کوچه عسگریه برسی بعد از اینکه به اونجا رسیدی خونه زیبایی رو میبینی که به اسم توکلی مشهوره.
باغ نادری مشهد
یکی دیگه از اماکن دیدنی نزدیک حرم مطهر باغ نادری مشهد هست! فاصله این باغ تا حرم به قدری هست که هم میتونی پای پیاده به دیدنش بری هم با گرفتن تاکسی. دیگه اینکه چطور به اونجا برسی کاملا بستگی به خودت داره.
باغ نادری مشهد آرامگاه نادرشاه افشار هست. مردی که تمام عمر خودش رو توی جنگ و نبرد بوده. جالبه که بدونی قبر نادرشاه افشار اصلا اولش توی مشهد نبوده بلکه سال ۱۲۹۶ هجری قمری، قوام السلطنه دستور میده که قبر اون رو از تهران به مشهد منتقل کنن تا این باغ زیبا تبدیل بشه به آرامگاه ابدی شاه ایران!
بنای مقبره نادر شاه در ابتدا از خشت و گل بوده اما بعدتر ها هوشنگ سیحون ( که به عنوان پدر معماری ایران ازش یاد میکنن) این بنا رو طراحی میکنه و در مکان فعلی میسازه. توی این باغ علاوه بر آرامگاه دو تا موزه هم موجود داره که دیدنشون خالی از لطف نیست.
پارک ملت مشهد
در کنار لذت معنوی حرم امام هشتم، تفریح و گردش در پارک ملت هم خیلی جذابه. چون این پارک فضای بازی، طبیعت و درختان زیبا، شهربازی، تئاتر، سینما و کلی امکانات دیگه رو تو خودش داره. اصلا تو یه مقاله جدا پارک ملت مشهد رو بهتر بشناسید.
زمان مناسب برای زیارت حرم
برای زیارت حرم امام رضا (ع) چند نکته باید بدونین. اولا اگر دوست دارید راحت دستتون به ضریح مطهره برسه و هزینه کمتری هم برای سفر و اقامتتون داشته باشین، بهتره برخلاف خیلی از مردم که تو تعطیلات (مثلا شهادت یا ولادت امام رضا و سایر ائمه، سایر تعطیلات مذهبی یا تعطیلات تابستانی و…) به مشهد میرن،شما بهتره این زمان ها رو برای رفتن انتخاب کنین. اما اگر به دلایلی مثل ممکن نبودن سفر تو غیر از تعطیلات و یا دوست داشتن تجربه دیدن حرم در ایام خاص رو ترجیح می دید، باید از قبل برنامه ریزی های لازم رو در مورد زمان رفت و برگشت و اقامتگاه تون داشته باشین.
نحوه رسیدن به مشهد و حرم مطهر
برای سفر به مشهد محدودیتی ندارین. می تونین از ماشین شخصی، اتوبوس، قطار، هواپیما و… استفاده کنین. اگر انتخابتون ماشین شخصیه باید بدونین که تردد در اطراف حرم محدودیت ترافیکی داره.ضمنا بهترین مسیر برای رسیدن به حرم مطهر با ماشین خودتون خیابان شیرازی و پارکینگ اول حرمه.
اگر هم از وسایل عمومی استفاده می کنین هم دوتا راه دارین. یا از وسایل عمومی به صورت دربست و اختصاصی استفاده کنین یا وسایل عمومی رو که میگم تو نظرتون باشه. از ترمینال اتوبوسرانی مشهد برای حرم امام رضا اتوبوس مستقیم وجود داره. اگر هم خطوط زیر رو دیدین سوارشین، این خط ها نزدیک به حرم ایستگاه داره.
- پایانه طبرسی – پایانه مسافربری
- حرم مطهر – پایانه وکیل آباد
- حرم مطهر – پایانه طبرسی شمالی
- حرم مطهر – پایانه شهدا
ایستگاه بسیج در خط ۱ مترو و ایستگاه شهدا در خط ۲ هم نزدیک ترین خطوط مترو به حرم هستن.
برای اقامت نزدیک حرم امام رضا (ع) چیکار کنم؟
اما سفر مشهد قطعا به یه روز و دو روز محدود نمیشه و خیلی‌ها میرن مشهد که تا یه مدتی بمونن و حسابی هم تفریح کنن از هم از نظر معنوی کوله بار خودشون رو ببندن.
مشهد هتل‌ها و اقامتگاه‌ها زیادی داره و تقریبا از همون اولی که وارد شهر میشی یا روی در و دیوارها آگهی‌های اجاره منزل و سوییت و هتل آپارتمان رو میبینی یا افرادی کنار خیابون ایستادن که کارشون همینه.
ولی خب زمونه عوض شده دیگه این روزا با حضور چیزی مثل گوشی و اینترنت خیلی‌ها ترجیح میدن کارهاشون رو به صورت آنلاین انجام بدن و این ماجرا درباره رزرو اقامتگاه هم صدق میکنه.
اگه تو هم جزو اون دسته‌ای هستی که دوست داری هتلت رو به صورت آنلاین و با یه تخفیف خوب رزرو کنی پس توی سایت خوبی داری مقاله حرم امام رضا رو مطالعه میکنی چون سفربازی میتونه بهت کمک بده که بهترین اقامتگاه‌ها رو توی شهر مشهد با یه قیمت فوق العاده جذاب رزرو کنی.
برای اینکار فقط کافیه یه سر به سایت سفربازی بزنی و از بخش جستجو اسم شهر مشهد رو وارد کنی. بعدش یه لیست جلوت میاد که شامل تمام هتل‌ها، هتل آپارتما‌ن‌ها و خونه‌ها و… مشهد میشه که برای رزرو کردن موجودن. اونجا هم میتونی از قیمتشون آگاه بشی هم از امکانات رفاهیشون.
اگه دوست داشته بشی میتونی به کمک فیلترهایی که توی بخش جستجو قرار داره، لیست اقامتگاه‌ها رو محدودتر کنی و اونا رو بر اساس امکانات رفاهی که مد نظر هست و همینطور بازه قیمتی دسته بندی کنی. در نهایت بعد از رسیدن به اقامتگاه دلخواهت که هم از نظر امکانات و هم از نظر قیمت باب دلته میتونی اون رو از طریق سفربازی رزرو کنی و یه سفر باحال رو با خانوادت رقم بزنی.
امیدوارم که با کمک سفربازی از اقامتت توی مشهد نهایت لذت رو ببری.
جهت مشاهده و رزرو هتل های مشهد کلیک کنید
کلام آخر
مقاله معرفی حرم امام رضا (ع) هم به پایان رسید و امیدوارم که از مطالعه اون لذت برده باشی و اطلاعات خوبی دستگیرت شده باشه.
سعی کردم توی این مقاله بیشتر درباره خود حرم صحبت کنم و جاذبه‌های دیدنی اون رو به صورت کامل شرح بدم و در کنارش نیم نگاهی هم به داستان‌های تاریخی حرم مطهر امام رضا داشته باشم.
اگه تو هم درباره این حرم مطهر مطالبی یا صحبتی داری که دوست داری به این مقاله اضافه بشه حتما توی بخش کامنت‌ها برامون اضافه کن تا این مقاله رو به کمک تو کامل‌تر و بهتر کنیم.
منتظر شنیدن تجربه‌های قشنگت توی سفر به حرم امام رضا هستم.
واقعا کامل بود مرسسییییی